Dünyadaki Yapay Zeka Düzenlemeleri - Kanada Örneği

Genel Olarak

Kanada 2017 yılında, dünyada ilk olarak, bir ulusal yapay zeka stratejisi yürürlüğe koymuştur.  Buna ek olarak özellikle sağlık ve finans gibi sektörlerde yapay zekanın sorumlu kullanımına dair yönergeler yayımlanmıştır. Ancak, ülkedeki yapay zekaya ilişkin yönetişim süreci hala gelişim aşamasındadır.

2022 tarihinde, Yapay Zeka ve Veri Yasası (Artificial Intelligence and Data Act - AIDA) isimli bir yasa tasarısı sunulmuştur. Bu yasa tasarısının ayrı bir metin halinde değil, Digital Charter Implementation Yasası’nın bir parçası olması planlanmıştır. 

Tasarı ile yapay zeka sistemlerinin sorumlu şekilde tasarlanması, geliştirilmesi ve uygulanması için temel bir yasal çerçeve oluşturulması hedeflenmektedir. Buna paralel olarak yapay zeka sistemlerinin güvenli, ayrımcılıktan uzak ve insan haklarına saygılı olması güvence altına alınmak istenmiştir. Ayrıca, bu sistemleri geliştiren ve kullanan işletmelerin faaliyetlerinden hukuki ve etik sorumlulukları, işletmelerin yapay zekâ teknolojilerini nasıl geliştirdikleri ve kullandıkları konusunda hesap verebilirlikleri artırılmıştır. Örneğin hukuka aykırı veri kullanımı, operatörlerin sorumsuzlukları, hileli davranış neticesinde gerçekleşen ve önemli ekonomik kayba yol açan fiillere yaptırım öngörülmüştür.

Ancak ne yazık ki ülkedeki siyasi dinamiklerin stabil olmaması, Parlamento'nun tatil edilmesi ve yaklaşan federal seçimler, AIDA'nın yürürlüğe girme sürecinde gecikmelere neden olmuştur. Yasa parlementonun ilgili komitesinde tıkanmış ve onay sürecinin nihai aşamalarına geçememiştir.

A- AIDA’nın Düzenleyici Otoritesi: Yapay Zeka Ofisi ve Komiseri

AIDA kapsamında Yenilik, Bilim ve Sanayi Bakanı’na, teknolojinin gelişimine paralel olarak politika oluşturma ve uygulama faaliyetlerinin eşgüdümünü sağlamak amacıyla yasayı yürütme ve uygulama yetkisi verilmiştir.

Politika oluşturma gibi düzenleyici faaliyetleri desteklemek ve idari işleyişe konuya dair uzmanlıkları ile katkı sunmak üzere, Yapay Zeka ve Veri Komiseri başkanlığında bir ofis kurulması öngörülmüştür. Bu ofisin, hem mevzuat geliştirme hem de yasanın uygulanması süreçlerinde bilgi ve uzmanlık merkezi olarak faaliyet gösterecektir.

Komiserin görev ve yetkilerinin, yasanın yürürlüğe girmesini ve yapay zeka ekosisteminin bu düzenlemelere uyum sağlamasını takiben aşamalı olarak genişletilmesi beklenmektedir. Başlangıçta sadece eğitim ve destek sağlama işleviyle görev yapacak Komiser, ilerleyen süreçte yapay zeka uyum süreçleri ve yaptırımların uygulanması gibi yetkileri de üstlenecektir.

B- AIDA’ya Göre Yapay zeka Sistemlerine İlişkin Suçlar:

1- Kişisel Verilerin Hukuka Aykırı Olarak Bulundurulması veya Kullanılması

Yapay zeka sisteminin tasarlanması, geliştirilmesi, kullanılması veya kullanıma sunulması amacıyla, federal yasa veya eyalet yasası kapsamında suç teşkil eden bir fiil ile doğrudan veya dolaylı olarak elde edilen ya da türetilen kişisel verilerin, bilerek veya öyle olduğu zannedilerek elde bulundurulması veya kullanılması suçtur. Suça sebep olan fiil, Kanada dışında gerçekleştirilmiş olsa dahi, Kanada’da yasaları gereği suç teşkil eden bir fiil ise yine de cezalandırılır.

2- Zararlı veya Dolandırıcılık Amaçlı Sistemlerin Kullanıma Sunulması

Bu düzenleme kapsamında, 

• Bir yapay zeka sisteminin hukuka uygun bir gerekçe olmaksızın, sistemin kullanımının bir bireye ciddi fiziksel veya psikolojik zarar vereceği ya da bireyin mülkiyet hakkına önemli ölçüde zarar vereceği bilinerek veya bu ihtimalin farkında olunmasına rağmen gerekli özen gösterilmeden kullanıma sunulması neticesinde zarara yol açılması,

• Bir yapay zeka sisteminin kamuyu dolandırma kastıyla veya bir kimseye ekonomik açıdan zarar verme niyetiyle kullanıma sunulması neticesinde kayba neden olunması suçtur.

3- Yaptırımlar ve Cezai Sorumluluk

Ağır ihlaller içeren ciddi yargılamalar bakımından,

• Tüzel kişiler için, 25.000.000 Kanada Doları veya bir önceki mali yıldaki küresel brüt gelirlerinin %5’i (hangisi daha yüksekse) tutarında ceza öngörülmektedir.

• Gerçek kişiler için, mahkemenin takdirine bağlı olarak belirlenen para cezası veya azami beş yıl eksi bir gün hapis veya her ikisinin birlikte uygulanması öngörülmektedir.

Özet yargılama (summary conviction) ismi verilen ve daha küçük ihlallere uygulanan basit yargılama sonucunda,

• Tüzel kişiler için, 20.000.000 Kanada Doları veya bir önceki mali yıldaki küresel brüt gelirlerinin %4’ü (hangisi daha yüksekse) tutarında ceza öngörülmektedir.

• Gerçek kişiler için: En fazla 100.000 Kanada Doları para cezası veya iki yıl eksi bir gün hapis, ya da her ikisinin birlikte uygulanması öngörülmektedir.

C- Eleştiriler ve Sonuç

Kanada, yapay zeka sistemlerinin dünyadaki ilk düzenleyicisi olsa da, teknolojinin hızlı gelişimi hukukun gelişimini geride bırakmıştır. AIDA, Digital Charter Implementation Yasası’nın bir parçası olması, yapay zekaya özgülenmiş, kapsamlı ve bağlayıcı bir düzenleyici çerçeve içermemesi sebebiyle eleştirilmektedir. 

Sağlık ve finans gibi belirli sektörlerde yapay zeka uygulamalarına dolaylı olarak etki eden düzenlemeler ise, yapay zeka sistemlerinin tasarımı ve geliştirilmesi sürecinde sisteme ilişkin risklerin önlenmesini veya yönetilmesini temin edecek nitelikte görülmemektedir. Ağırlıklı görüş, hukuki düzenlemelere ilişkin çalışmaların sürdürülebilir ve etkili hale gelebilmesi için ortak teknik ve etik standartlara duyulan ihtiyacın karşılanması ve yapay zeka sistemlerinin ayrık bir yasa ile kapsamlı şekilde düzenlenmesi gerektiği yönündedir.

Bir başka eleştiri, kamunun fikrinin alınmaması hususundadır. AIDA öncesinde halka danışılmadığı, yalnızca davet edilen kişilerin katılabildiği toplantılar düzenlendiği ve sivil toplum katılımının son derece sınırlı kaldığı düşünülmektedir. Bu durumun doğal bir sonucu olarak yasa koyucunun şeffaf olmadığı ve bunun kamuoyunda güven kaybına neden olduğu ifade edilmektedir. 

Kapsamlı eleştiriler neticesinde mevcut sorunların ve eksikliklerin giderilmesi amacıyla yasa tasarısına bazı değişiklik önerileri getirilmiştir. Ancak bu öneriler de temel sorunları çözmedikleri gerekçesiyle yeniden eleştirilmiştir.

Mevcut durumda AIDA'nın parlamentonun ilgili komitesi önünde tabiri caiz ise ölü doğmuş bir yasa olarak kaldığı ve tamamlanamadan askıya alındığı düşünülmektedir.

D- Değerlendirme

Kanada, 2017 yılında dünyada bir ulusal yapay zeka stratejisini benimseyen ilk ülke olarak alanda öncülük etmiş, sadece teknolojik inovasyona değil aynı zamanda etik, hukuki ve toplumsal sorumluluklara dayalı bir yapay zeka ekosistemi inşa etmeyi hedeflemiştir. Sağlık ve finans gibi yüksek riskli sektörlerde sorumlu yapay zeka kullanımı için yayımlanan yönergeler de her ne kadar  yalnızca ilgili sektöre yönelik olsalar da bu iradenin bir yansımasıdır. Ancak yukarıda ele alınan eleştirilere sebep olan yasa geliştirme süreci ve ülkenin siyasi iklimi Kanada’nın öncü konumunu elinden almıştır.

Bu açıklamalar kapsamında yapay zeka sistemlerine ilişkin hukuki düzenlemelerin ve bunların yapım sürecinin aşağıdaki başlıkları içermesi gerektiği değerlendirilebilir:

Bağımsız Bir Denetim Organının Varlığı:
Yapay zeka sistemlerinin kullanıma sunulmasından önce ve sonra denetlenmesini sağlayacak, siyasi otoriteden bağımsız ve teknik uzmanlardan oluşan bir düzenleyici otoritenin oluşturulması gereklidir.

Şeffaflık:
Yapay zeka sistemleri algoritmalarının karar alma süreçleri açıklanabilir olmalı, özellikle kamu hizmetlerinde kullanılan sistemlerde bunun yasal zorunluluk haline getirilmesi gerekmektedir. Öte yandan yasa koyucunun, yasa geliştirme aşamasında atılan adımları kamu ile paylaşması ve bu bilgilerin ulaşılabilir olması gerekmektedir.

Risk ve Etki Değerlendirmesi (AI Risk Impact Assessment):
Avrupa Birliği Yapay Zeka Tüzüğü’nde bir örneğini gördüğümüz Risk ve Etki Değerlendirmesi şartı, her yeni sistem için kullanımdan önce potansiyel fiziksel, psikolojik, sosyal ve ekonomik zararların tespit edilmesi anlamına gelmektedir. Bu değerlendirme yasal zorunluluk haline getirilmelidir.

Kamuoyu Görüşünü Alan Mekanizmalar Oluşturulması:
Yasanın yapımı, yürürlüğe konması ve uygulanması süreçlerindede kamuoyunun, konu hakkında çalışan akademisyenlerin, STK’ların ve uzman kişilerin katılımı zorunlu tutulmalıdır.